Amor Sacro e Amor Profano, Tiziano Vecellio

Το έργο, που εκτίθεται στη Galleria Borghese, στη Ρώμη, είναι ένα από τη νεανική σταδιοδρομία του Tiziano (25 ετών), πολύ αγαπημένο σε όλη την ιστορία της τέχνης με πολλές συμβολικές σημασίες. Κάθε μικρή λεπτομέρεια έχει λόγο ύπαρξης καθώς είναι κοινωνός κάποιου μηνύματος.

(trivia: Η Βενετία, η πιο πυκνοκατοικημένη πόλη στην Ιταλία μετά τη Νάπολη, έβλεπε στο πρόσωπο του Τιτσιάνο, του μεγαλύτερου μαθητή του Giorgione, τον επίσημο ζωγράφο της)

Τον παραγγελιοδότη του πίνακα, τον αναγνωρίζουμε από τη σαρκοφάγο, από το οικόσημο του μεγάλου καγκελάριου της Βενετίας, Niccolò Aurelio, ανθρωπιστή και συλλέκτη, ο οποίος ανέθεσε τον πίνακα για το γάμο του με τη Laura Bagarotto το 1514.

Το οικόσημο της οικογένειας της νύφης φαίνεται στη διακόσμηση του ασημένιου πιάτου στην άκρη της βρύσης. Ο Niccolò Aurelio, γραμματέας του Συμβουλίου των Δέκα από το 1507, είχε συμβάλει στη θανατική  καταδίκη του πατέρα της νύφης, του Bertuccio Bagarotto, ενός δικηγόρου, καθώς το Συμβούλιο των Δέκα έκρινε τις πράξεις του ως προδοσία. Η καταγγελία ωστόσο ήταν λανθασμένη και φαίνεται ότι ο γάμος ήταν κατά κάποιο τρόπο “επισκευαστικός" του λάθους. Το έργο λοιπόν έχει και πολιτική διάσταση πέρα από την αξία του σαν ένα σημαντικό δώρο γάμου και συμφιλίωσης με την οικογένεια της συζύγου του. Δεν είναι απλώς ένα quadro di nozze, ένας γαμήλιος πίνακας, αλλά κάτι παραπάνω.

Η ελεύθερη αγάπη της μισογυμνής γυναίκας, που καλύπτεται με κόκκινο μανδύα, σε πλήρες φως, αφού δεν εξαρτάται από συμφέροντα οποιουδήποτε είδους έρχεται σε αντίθεση με τη συμβατική αγάπη της έγγαμης γυναίκας που είναι τυλιγμένη με πλούσια ρούχα και ξεχωρίζει από το σκιερό φόντο. Όλα είναι συμβολικά. Τα χρώματα, το φως. Όλα εξηγούνται μέσω της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας (ένα χαρακτηριστικό της Τοσκάνης, σε αντίθεση με τον τυπικό αριστοτελισμό της Βενετίας).

Το τοπίο πίσω από τις γυναίκες φαίνεται να μην έχει πραγματική συνέχεια. Αντιπαραβάλλονται σε αυτό η ηδονή ( η «Αιώνια Ευτυχία» που περιφρονεί τα φθαρτά γήινα πράγματα) και το καθήκον («Σύντομη Ευτυχία», που κοσμείται με πολύτιμους λίθους και ικανοποιείται από μια εφήμερη, κοσμική, γήινη ευτυχία). Ανάμεσα στις δυο γυναίκες βλέπουμε ένα putto - συμβολίζει τον έρωτα και πιθανόν να είναι μια διαμεσολάβηση ικανή να συνδέει την ηθική με την αισθητική. Putto - το αγγελάκι με το στρογγυλό πρόσωπο, γνωστό αγγελούδι της αναγέννησης, χαριτωμένο και παραπληρωματικό που υπάρχει ακόμα και σε αρχαίες σαρκοφάγους. Είναι ο έρωτας, ο όποιος ανακατώνει το νερό, όπως ανακατώνει την ίδια τη ζωή. Είναι μια θεότητα κοσμική η οποία ανακατεύει τα διάφορα συναισθήματα. Είναι απρόβλεπτος.

Αριστερά, πίσω από την ηθική, συμβατική Αγάπη, υπάρχει ένα σκοτεινό τοπίο με πλούσια βλάστηση, μια οχυρωμένη πόλη σε ένα λόφο και δύο κουνέλια (σύμβολο της γονιμότητας), ένα μονοπάτι ανηφορικό κι ένας ιππότης, μια μεταφορά για μια κουραστική ζωή για να καταφέρει κανείς να αυτοπραγματωθεί στο κοσμικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο. Η αυγή σημαίνει μια νέα αρχή.

Στα δεξιά το τοπίο είναι πιο αγροτικό, κατά το ηλιοβασίλεμα, με κοπάδια που θυμίζουν βουκολικές ουτοπίες. Στο βάθος, φαίνονται αναβάτες που απολαμβάνουν ένα κυνήγι, ένας λαγό που κυνηγάει ένα άλλο ζώο, ένα ζευγάρι βοσκών και μια εκκλησία με καμπάνα (η θρησκεία εδώ παρουσιάζεται ως κάτι λαϊκό και δημοφιλές).

Ο E. Panofsky θεωρεί ότι ο πίνακας αντιπροσωπεύει τις "Δύο Veneri Gemelle". Η γυμνή φιγούρα είναι η «Ουράνια Αφροδίτη», η οποία συμβολίζει την αρχή της αιώνιας και καθολικής ομορφιάς, καθαρά διανοητικής, χωρίς εξωτερικές όψεις (και ο μικρός Έρωτας που παίζει με το νερό είναι ο γιος της).

Η δεύτερη είναι η «Επίγεια Αφροδίτη», η οποία συμβολίζει τη «δύναμη της δημιουργίας», που δημιουργεί αυτά που φθείρονται και είναι  ορατά και απτά. Και οι δύο είναι, κάθεμια με το δικό της τρόπο άξιες τιμής και επαίνων, σύμφωνα με την έκφραση του Φικίνου.

Η Ουρανία Αφροδίτη αντιπροσωπεύει την αιώνια, ουράνια ευτυχία και την πνευματική αγάπη. Ο κόκκινος μανδύας και η φλόγα που καίει στο χέρι της, είναι το σύμβολο της παθιασμένης της φύσης. Στο βάθος, πίσω από αυτήν βλέπουμε μια εκκλησία για να τονίσουμε τον ιερό χαρακτήρα της ουράνιας Αφροδίτης. Το τοπίο είναι ορεινό και στο μονοπάτι ανεβαίνει ένας ιππότης: αυτό σημαίνει ότι το μονοπάτι για την επίτευξη της υπέρτατης αρετής είναι μακρύ και κουραστικό.

Η γυναίκα που φοράει ένα πολυτελές λευκό και κόκκινο νυφικό, σφιγμένο από μια ζώνη και το οποίο φέρει στα ξανθά της λυτά μαλλιά ένα στεφάνι μυρτιάς, ένα από τα ιερά φυτά της Αφροδίτης και σύμβολο συζυγικής αγάπης, αντιπροσωπεύει αλληγορικά την μύηση στα μυστήρια της αγάπης, βοηθούμενη σε αυτό από την γυμνή Αφροδίτη και τον Έρωτα, που κινεί τα νερά στην επιφάνεια της βρύσης, παίζοντας με το πεπρωμένο του ανθρώπου. Η νυφική ανθοδέσμη στο δεξί χέρι και τα γάντια είναι επίσης σύμβολα της νύφης. Είναι μία εξωστρεφής κυρία της αριστοκρατίας με έναν προκαθορισμένο ρόλο που της παρέχει το κοινωνικό της κύρος. 

Η παντρεμένη γυναίκα μπορεί να κοιτάξει τον παρατηρητή ακριβώς επειδή εκφράζει την ηθική, ενώ η άλλη, αν το έκανε, θα φαινόταν υπερβολικά σαγηνευτική, προκλητική, δελεαστική. Η ιδέα να κάνει τις δυο γυναίκες να κοιτιούνται όπως μπροστά σε έναν καθρέφτη, με το ίδιο χρώμα με τα φορέματα αλλά αντίθετα, ήταν σίγουρα έξυπνη.

Η ταυτοποίηση κατ’άλλους της μίας γυναίκας ως Περσεφόνη έχει να κάνει με τη σαρκοφάγο, που χαρακτηρίζεται από σύμβολα του θανάτου και της ζωής. Στη δεξιά πλευρά, στην πραγματικότητα, η σαρκοφάγος παρουσιάζει μια απεικόνιση της Αφροδίτης που βρίσκουμε στο αλληγορικό και ειδωλολατρικό μυθιστόρημα Hypnerotomachia Poliphili, το οποίο μιλάει για ένα ερωτικό-πνευματικό όνειρο του  Πολύφιλου και ένα επεισόδιο στο οποίο η Αφροδίτη βοηθά τον Άδωνη που του επιτίθεται ο Άρης. Στην αριστερή πλευρά βρίσκεται η αρπαγή της Περσεφόνης. 

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή (Gentili, 1990), η Αφροδίτη πρέπει να πείσει τη Laura να αποδεχθεί το γάμο από πολιτικό συμφέρον και ο νεαρός Έρωτας που αναμιγνύει το νερό στη σαρκοφάγο μετασχηματίζει το θάνατο σε ζωή.

Η ασάφεια της ζωγραφικής έγκειται στο γεγονός ότι οι δύο γυναίκες (ηθική και αισθητική) τοποθετούνται στο ίδιο επίπεδο (και οι δύο κάθονται στην ίδια άκρη της μπανιέρας, ακόμη και αν η δεξιά είναι υψηλότερη). Η γυμνή γυναίκα υποδεικνύει στην ντυμένη το δρόμο που ακολουθεί (προς τον ουρανό). Ο Έρωτας, που αναμειγνύει τα νερά, θα αντιπροσωπεύει την αγάπη ως μεσάζων ανάμεσα στον ουρανό (το αγνό ιδανικό) και στη γη (την ακατέργαστη πραγματικότητα).

Σύμφωνα με ορισμένες πηγές, η γυναίκα που ποζάρει για την Αφροδίτη είναι η Angela del Moro, γνωστή ως Zanfetta, μια διάσημη πόρνη της εποχής, ευγενικής καταγωγής. Μια γυναίκα με μεγάλη κουλτούρα, φίλη αξιόλογων συγγραφέων όπως ο Bembo και ο Aretino. Μοντέλο για διάσημους ζωγράφους, και για τον Tiziano. Σίγουρα κανένα από τα δύο πρόσωπα δεν απεικονίζει τη Laura Bagarotto: θα ήταν ενοχλητικό να την απεικονίσει γυμνή ή με μια γυμνή γυναίκα δίπλα της. Σύμφωνα με μια εκδοχή, το πρόσωπο που ποζάρει θυμίζει την πρώτη αγάπη του Τιτσιάνο, ο πατέρας της οποίας του είχε ζητήσει να την απεικονίσει.

Τα σύμβολα του γάμου και της γονιμότητας είναι σαφώς ορατά: η νύφη ντυμένη με άσπρο, σύμβολο αγνότητας. Η μυρτιά, στο χέρι συμβολίζει τη νόμιμη και ειλικρινή αγάπη. Η ζώνη με την πόρπη κλειστή, σύμβολο της πίστης. Το ζευγάρι των κουνελιών συμβολίζει τη γονιμότητα. Το τριαντάφυλλο, που θυμίζει το εφήμερο, αφού διαρκεί μόνο μία ημέρα και είναι γεμάτο αγκάθια.

Ακόμα και τα σύμβολα της αγάπης είναι προφανή: η γυμνή ομορφιά, το διακριτικό φόρεμα, ο Έρως, το φλογερό κύπελλο της αγάπης, δηλαδή το νέκταρ των θεών, σύμβολο της αυξημένης αγάπης, της ουράνιας, της πνευματικής. Η λεκάνη δίπλα της είναι χωρίς καπάκι, ανοιχτή σε όλους, καθώς δείχνει τον άπειρο, απεριόριστο αλτρουισμό.